Panteizm: (Doğatanrıcılık)[1]: Yunanca pan (tüm) ve Yunanca: theos (Tanrı) köklerinden türetilmiştir.

Genellikle deizm ile karıştırılır. Birbirlerine yakın olmakla birlikte tanrı olarak direk doğaya inanırlar. Doğanın tanrı ile aynı olgu olduğunu düşünürler. Doğanın ve evrenin içinde var olan her şeyin tanrının bir parçası olduğunu varsayarlar.

Panteizm de herhangi bir ritüel veya ibadet yoktur. Yaşamdan sonra cennet cehennem benzeri ödül veya cezalandırma yoktur. Hiçbir ahlaki kod veya ders yoktur. Tanrı her şeydir ve her şey Tanrı'dır. Doğa tanrı, tanrı da doğa demektir.

Dinlerde panteizmin kökeni Hint ve yerli Amerikan dinlerine kadar uzanır. Bilinen en eski panteist fikirlerin Hindu dini metinlerinde yer aldığı iddia edilmektedir.

Alevilik de panteist unsurlar içerir. Alevilikte vahdet-i vücud olarak isimlendirilen yaklaşımda “Dünya'daki bütün varlıklar ve tüm Evren, Tanrı'nın yansımaları” olarak görülür.

Modern pagan[2] dinleri de panteist görüşler içermektedir.

Bir diğer fraksiyonu da “Panenteizm” dir.

Panenteizm, diyalektik teizm veya kamusal tanrıcılıktır.

Panteizmde olduğu gibi Evren'in kendisinin Tanrı olduğunu, panteizmden farklı olarak da ilk devindirici olan Tanrının Evren ve tüm varlıkları özünden yarattığını ve Evren'e aşkın, Evren'in bilincinde mutlak ve değişmez bir varlık olarak egemen olduğu inancıdır.

Panteizm ile Panenteizm arasındaki fark şudur:

Panteizmde her şey Tanrı'dır.

Panenteizmde ise her şey Tanrı'dan sudur etmiştir (oluşmuştur).  Ama Tanrı değildir. Ruhun tek amacı, oluştuğu Tanrı'ya dönmektir.

Bunun da yolu tek evrensel yasa olan evrimden (tekâmül) geçmektedir. Somut anlamda tanrının bütünleştiği Evren'in ve varlıkların evrim ile diyalektik olarak değiştiği ve geliştiği, gelişimini tamamladıktan sonra dönüşün yine ezelî ve ebedî olan tanrıya olacağı, bu geri dönüşte tekâmülünü tamamlayan ruhların da tanrıya kavuşacağına inanılır.

Panenteizme göre tanrı hem değişmeyen (mutlak), hem de değişendir (göreli).

Hem zamanın içinde, hem dışında, hem sonlu, hem de sonsuzdur.

Aynı zamanda hem tikel [3], hem tümel [4], hem neden, hem sonuçtur.

Yarın ki yazıya Materyalizm ile devam edeceğiz…